Dział Numizmatów i Pamiątek Historycznych

Dział Numizmatów i Pamiątek Historycznych Muzeum jest jedną z zasobniejszych tego rodzaju placówek w kraju. Gromadzi nie tylko wymienione w nazwie numizmaty i pieczęcie, ale także medalierstwo i obiekty falerystyczne, czyli odznaczenia i ordery. Na zbiory Działu składają się następujące kolekcje:

Monety polskie

Kolekcja doskonale odzwierciedla dzieje monety polskiej. Obejmuje ponad 16 500 jednostek inwentarzowych. Są to emisje od najstarszych monet polskich z wczesnego średniowiecza po najnowsze numizmaty bite dla celów obiegowych i kolekcjonerskich. Najcenniejsze monety pochodzą z dawnych kolekcji Muzeum Książąt Lubomirskich – dukaty, talary i donatywy Jagiellonów i królów elekcyjnych (odzyskane po roku 1944). Osobne grupy tworzą zbiory numizmatów darowanych Ossolineum przez Stanisława Garczyńskiego w latach 2002-2003 (ponad 3 000  egzemplarzy) i Jana Nowaka-Jeziorańskiego w roku 2004 (około 750 monet i banknotów).

Denar Mieszka (II) Bolesławica, ok. 1014-1020, Wielkopolska. Skarb z Lubrańca. Nr inw. C 8760_rewers

Denar Mieszka (II) Bolesławica, ok. 1014-1020, Wielkopolska. Skarb z Lubrańca. Nr inw. C 8760_awers

Litwa, Zygmunt II August (1548–1572), złoty polski (30 groszy; półkopek) 1564, men. Wilno lub Tykocin

Śląsk, Księstwo Głogowskie, Henryk III Głogowski (1273/4–1309), kwartnik b.d. [1292–1309], men. Szprotawa

Polska, Bolesław Chrobry (992–1025), denar PRINCES POLONIE

Polska, Zygmunt I (1506–1548), dukat koronny 1528, mennica Kraków

Skarb „tysiąclecia” odkryty w 2000 roku przy ulicy Kazimierza Wielkiego we Wrocławiu, składający się z ok. 100 tys. denarów jagiellońskich z XV wieku

Monety obce

W skład kolekcji wchodzi ponad 10 500 jednostek inwentarzowych. Największą grupę stanowią monety niemieckie (ponad 4 600 egzemplarzy) datowane od wczesnego średniowiecza aż po XX wiek. Poza tym w kolekcji są monety rosyjskie, austriackie, czeskie, węgierskie, francuskie i włoskie, szwedzkie, niderlandzkie i mniej liczne emisje pozostałych państw europejskich. Reprezentowane są też inne kontynenty: Azja, Ameryka Południowa i Północna. Większość monet to emisje datowane od XVIII do XX wieku. Na kolekcję składają się poza tym cenne skarby monet średniowiecznych okresu denarowego i groszowego oraz szelągów i krajcarów z XVII wieku.

Francja, Filip IV Piękny (1285-1314), agnel d'or [1311], rewers

Francja, Filip IV Piękny (1285-1314), agnel d'or [1311], awers

Niemcy, Arcybiskupstwo Moguncji, Anzelm Kazimierz (1629–1647), dwudukat 1646, mennica Moguncja, rewers

Niemcy, Arcybiskupstwo Moguncji, Anzelm Kazimierz (1629–1647), dwudukat 1646, mennica Moguncja, awers

Rosja, Katarzyna II (1762-1796), 10 rubli 1767. Nr inw. C 3789_rewers

Rosja, Katarzyna II (1762-1796), 10 rubli 1767. Nr inw. C 3789_awers

Czechy, Jan luksemburski (1310–1346), grosz praski [1311–1327], mennica Kutná Hora

Prusy Krzyżackie, fenig brakteatowy Tarcza z krzyżem I [ok. 1307/8–1317/18]

Monety antyczne

Zbiór monet antycznych miał dwóch wielkich fundatorów. Henryk Lubomirski podarował w roku 1828 blisko 2 000 sztuk. Rok później Ignacy Adam hrabia Krasicki przekazał w darze blisko 1 000 egzemplarzy. Dalsza historia, bardzo dobrze rozpoznana dzięki badaniom proweniencyjnym, to ponad 120 różnych nabytków, w tym darów i ze znalezisk z Galicji Wschodniej. Pomimo uszczuplenia składu o około 8 procent w latach 1944-45, dziś liczy 6 500 egzemplarzy, czyli więcej niż we Lwowie. Ponad trzy czwarte to monety Cesarstwa Rzymskiego, na resztę składają się monety greckie, prowincji rzymskich, królestw Wschodu, celtyckie oraz barbarzyńskie, a także numizmaty w typie antycznym. Zakupy z lat 2014-2022 wzbogaciły kolekcję o cenne barbarzyńskie imitacje monet rzymskich, złote i pozłacane. Blisko połowa monet antycznych została już opublikowana w katalogach. Warto sięgnąć do listy publikacji i zapoznać się między innymi z tekstem o odszyfrowaniu znaczenia graffiti z gockim imieniem na aureusie Postumusa z III wieku po Chrystusie.

CELTOWIE. Jedna ósma statera z terytorium plemiennego Bojów w dzisiejszych Czechach, horyzont A2 (La Tène C1, ok. 260-180 przed Chr.), seria II:01 – typ głowa / byk, wariant 3 (wg: Militký Jiří, Keltské mincovnictví ve 3. A 2. století před Kristem v Čechách, Praha 2018), 1,006 g, 9,0/8,9 mm, oś 2h, nr inw. B 5651

CELTOWIE. Jedna ósma statera z terytorium plemiennego Bojów w dzisiejszych Czechach, horyzont A2 (La Tène C1, ok. 260-180 przed Chr.), seria II:01 – typ głowa / byk, wariant 3 (wg: Militký Jiří, Keltské mincovnictví ve 3. A 2. století před Kristem v Čechách, Praha 2018), 1,006 g, 9,0/8,9 mm, oś 2h, nr inw. B 5651

CESARSTWO RZYMSKIE. Aureus, mennica w Rzymie, Hadrian, śr. 20 mm, ciężar 7,04 g, sygn. B 5585

CESARSTWO RZYMSKIE. Aureus, mennica w Rzymie, Hadrian, śr. 20 mm, ciężar 7,04 g, sygn. B 5585

REPUBLIKA RZYMSKA. Aureus, mennica w Rzymie, 43 r. przed Chr., emitenci L. Cestius, C. Norbanus (pretorzy), śr. 19,1 mm, ciężar 8,10 g, nr inw. B 5569. Ślad po sygnaturze lwowskiej na awersie po prawej

REPUBLIKA RZYMSKA. Aureus, mennica w Rzymie, 43 r. przed Chr., emitenci L. Cestius, C. Norbanus (pretorzy), śr. 19,1 mm, ciężar 8,10 g, nr inw. B 5569. Ślad po sygnaturze lwowskiej na awersie po prawej

BARBARICUM. Naśladownictwo rzymskiego aureusa (najpewniej cesarza Heliogabala) z III w. n.e., z kręgu gockiego lub sarmackiego

BARBARICUM. Naśladownictwo rzymskiego aureusa (najpewniej cesarza Heliogabala) z III w. n.e., z kręgu gockiego lub sarmackiego

GRECJA. Brąz, mennica autonomiczna w Antiochii (Syria pod panowaniem rzymskim za rządów Nerona), 59-60 r. po Chr., śr. 15,6 mm, ciężar 4,07 g, nr inw. A 119. Monetę udało się zidentyfikować w spisie monet z kolekcji stratynskiej z 1818 roku i spisie daru fundacyjnego dla Ossolineum z 1829 roku, sporządzonego przez samego darczyńcę

GRECJA. Brąz, mennica autonomiczna w Antiochii (Syria pod panowaniem rzymskim za rządów Nerona), 59-60 r. po Chr., śr. 15,6 mm, ciężar 4,07 g, nr inw. A 119. Monetę udało się zidentyfikować w spisie monet z kolekcji stratynskiej z 1818 roku i spisie daru fundacyjnego dla Ossolineum z 1829 roku, sporządzonego przez samego darczyńcę

Banknoty polskie

Kolekcja obejmuje ponad 4 350 jednostek inwentarzowych. W zbiorach znajdują się emisje od najstarszych banknotów z lat 1794-1866, między innymi bilet skarbowy insurekcji kościuszkowskiej wyemitowany 8 czerwca 1794 roku, banknoty w walucie markowej z lat 1916-1923, banknoty w walucie złotowej z lat 1919-1941 oraz banknoty Narodowego Banku Polskiego emitowane po roku 1944. Wartościową grupę stanowią bony zastępcze miast z całego obszaru Polski i różnego rodzaju papiery wartościowe.

Polska, Księstwo Warszawskie, bilet kasowy 2 talary 1.12.1810, seria B 35769

Polska, Powstanie Styczniowe, wzór papieru do druku 25 złotych (moneta narodowa polska)

Polska, Powstanie Styczniowe, 5% Pożyczka Ogólna Narodowa Polska na 100 złotych polskich 1863, seria A, nr 65778, wszystkie kupony

Polska, Insurekcja Kościuszkowska 1794, bilet skarbowy (banknot papierowy) 100 złotych 8.06.1794, seria A 10689

Banknoty obce

Kolekcja składa się z ponad 2 900 jednostek inwentarzowych. Większość z nich to emisje niemieckie i rosyjskie z XX wieku, mniejsze grupy to emisje austriackie, węgierskie, francuskie, rumuńskie, włoskie i czeskie. Nieliczne egzemplarze pochodzą z innych państw europejskich. Wyróżnia się duża grupa bonów zastępczych z Niemiec, Rosji i Ukrainy.

Austria, Austro-Hungarian Bank, 2 korony 1.03.1917, seria 1331, numeracja 396515

Austria, Austro-Hungarian Bank, 2 korony 1.03.1917, seria 1331, numeracja 396515

Austria, Austro-Hungarian Bank, 10.000 koron 1918, seria 1703, numeracja 34621

Austria, Austro-Hungarian Bank, 10.000 koron 1918, seria 1703, numeracja 34621

Ukraina, Державний Кредитовий Білет, 100 karbowańców 1918, seria АБ, numeracja 184123

Ukraina, Державний Кредитовий Білет, 100 karbowańców 1918, seria АБ, numeracja 184123

Medalierstwo

Kolekcję tworzy ponad 7 400 jednostek inwentarzowych, na które składają się dawne polskie medale (przede wszystkim medale dynastii Jagiellonów i Wazów), liczny zbiór patriotycznych medali z wieków XIX i XX, wybijanych z okazji ważnych wydarzeń i rocznic narodowych, ciekawy zbiór różnorodnych prac medalierów okresu międzywojennego oraz współczesne medale autorów polskich i obcych.

Medal jednostronny Zygmunta I Starego, medalier nieokreślony, Polska, 1527. Nr inw. G 40

Medal Jana III Sobieskiego z okazji zwycięstwa pod Wiedniem, 1683, Jan Höhn Młodszy, 1683, złoto (?), odlew, sygn. G 1620

Medal Jana III Sobieskiego z okazji zwycięstwa pod Wiedniem, 1683, Jan Höhn Młodszy, 1683, złoto (?), odlew, sygn. G 1620

Medal Zygmunta Augusta z okazji objęcia rządów, 1548, Dominik z Wenecji, poł. XVI w., złoto, odlew, sygn. G 1611

Medal Zygmunta Augusta z okazji objęcia rządów, 1548, Dominik z Wenecji, poł. XVI w., złoto, odlew, sygn. G 1611

Sfragistyka (pieczęcie)

Najliczniejsza kolekcja w Dziale. Składa się z ponad 72 000 egzemplarzy. W obrębie zbioru wydzielono 13 grup – kolekcji: tłoki i stemple pieczętne, odciski pieczęci w wosku, laku oraz na papierze z podkładem woskowym, odciski pieczęci w formie nalepek drukowanych lub tłoczonych na sucho, odciski pieczęci tuszem, bulle papieskie, odlewy pieczęci gipsowe i metalowe, odlewy pieczętne w żywicy syntetycznej, wcierki grafitowe pieczęci, unikalne bartynotypy pieczęci, fotokopie pieczęci i fotokopie rysunków pieczęci. Najstarsze obiekty pochodzą z wieku XIII, najmłodsze z wieku XX (do roku 1976) i reprezentują kraje europejskie: Polskę, Niemcy, Austrię, Ukrainę i (mniej liczne) kraje Bliskiego Wschodu, na przykład Turcję. Do cennych kolekcji należy spuścizna kolekcjonersko-naukowa po profesorze Marianie Gumowskim (odlewy pieczęci, wcierki i odbitki tuszowe) oraz zbiór sfragistyczny dawnej Biblioteki Schaffgotschów w Cieplicach-Zdroju, zawierający między innymi kolekcję pruskiego oficera Hermanna Kecka von Schwarzbacha oraz kolekcję wybitnych grawerów cieplickich Carla Hensla i Friedricha Wilhelma Siebanhaara.

Tłok pieczęci sygnetowej Jana Olbrachta

Bartynotyp (reprodukcja) pieczęci księcia Mieszka III Starego z lat 70. XII wieku

Odcisk woskowy pieczęci mniejszej królowej Jadwigi z 1387 roku

Falerystyka (odznaczenia i ordery)

Kolekcja liczy obecnie ponad 6 020 jednostek inwentarzowych i jest zbiorem bardzo różnorodnym, w skład którego wchodzą: ordery i odznaczenia, najczęściej z dokumentami nadania, pamiątkowe i nagrodowe odznaki oraz oznaki i emblematy wojskowe i cywilne. Do najciekawszych grup obiektów w kolekcji należą bez wątpienia: bogaty zbiór odznak i oznak Legionów Polskich z lat 1914-1917, unikalny zbiór pamiątkowych odznak związanych z wojną polsko-ukraińską 1918-1919, kolekcja odznak pułkowych Wojska Polskiego z okresu międzywojennego oraz bogata kolekcja polskich orłów wojskowych z lat 1912-1950, a także liczny zbiór polskich orderów i odznaczeń z okresu 1945-2000. Warto także wspomnieć, że przechowywany jest tu także niewielki zespół biżuterii patriotycznej z okresu żałoby narodowej i powstania styczniowego oraz ciekawy zbiór odznak i emblematów Polonii Amerykańskiej z lat 1919-1990.

Oznaka pamiątkowa „Obrońcom Kresów Wschodnich”, zwana Orlęta, po 1920 rok

Orzeł Armii Ochotniczej z 1920 roku

Order św. Stanisława IV kl. z okresu Królestwa Kongresowego 1815 - 1830 r., rewers

Order św. Stanisława IV kl. z okresu Królestwa Kongresowego 1815 - 1830 r., awers

Krzyż Rokitniański, odznaka pamiątkowa uczestników słynnej szarży 2 szwadronu ułanów Legionów Polskich na rosyjskie okopy pod wsią Rokitna 13 czerwca 1915 r., odznaka z 1917 r.

Kolekcja numizmatyczna Stanisława Garczyńskiego

Eksponaty przekazane do Ossolineum w roku 2002 jako dar inżyniera Stanisława Garczyńskiego, numizmatyka z zamiłowania, lwowianina zamieszkałego obecnie w Teksasie. W jej skład wchodzi ponad 3 000 numizmatów (monet, medali, banknotów), a także czasopisma numizmatyczne, obiekty filatelistyczne, kopie dokumentów i fotografii obrazujących fascynujące dzieje kolekcji. Wybór najciekawszych przedmiotów z tej kolekcji prezentowany był w ramach wystawy Kolekcja Stanisława Garczyńskiego. Dar dla Ossolineum.

Prusy Królewskie, Zygmunt II August, trojak 1557, mennica Gdańsk

Prusy Królewskie, Zygmunt II August, trojak 1557, mennica Gdańsk

Niemcy, Saksonia, denar krzyżowy typu I, 2. połowa X wieku

Niemcy, Saksonia, denar krzyżowy typu I, 2. połowa X wieku

Asygnata gminy miasta Lwowa z 1915 roku o nominale 100 koron, banknot z donacji Stanisława Garczyńskiego dla Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu

Asygnata gminy miasta Lwowa z 1915 roku o nominale 100 koron, banknot z donacji Stanisława Garczyńskiego dla Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu

Kolekcja numizmatyczna Jadwigi i Jana Nowaków-Jeziorańskich

Dary przekazane do Ossolineum jesienią 2004 roku. Kolekcja składa się ze zbioru monet polskich liczącego 563 obiekty, 35 monet obcych, 11 dawnych medali polskich oraz zespołu 163 polskich banknotów, papierów wartościowych oraz bonów zastępczych.

Polska, Wolne Miasto Kraków, 1 złoty 1835, mennica Wiedeń

Polska, Wolne Miasto Kraków, 1 złoty 1835, mennica Wiedeń

Polska, Władysław II Wygnaniec, denar bez daty [1138–1146], mennica Kraków

Polska, Władysław II Wygnaniec, denar bez daty [1138–1146], mennica Kraków

Polska, Bolesław IV Kędzierzawy(1146–1173) , denar bez daty [1157–1166], mennica Kraków

Polska, Bolesław IV Kędzierzawy(1146–1173) , denar bez daty [1157–1166], mennica Kraków

Varia

Zbiór związany pośrednio z numizmatyką, na który składają się różnego rodzaju bony i karty żywnościowe, pieniądze zastępcze, cegiełki składkowe, odważniki, noże do papieru i tym podobne.