W 2013 roku we Wrocławiu ukazał się kolejny tom Katalogu monet polskich w zbiorach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Tom 2 autorstwa Elżbiety Baran nosi tytuł Monety jagiellońskie 1454-1501.
Praca stanowi kontynuację wydanych przez Gabinet Numizmatyczno-Sfragistyczny katalogów obejmujących średniowieczne monety polskie i obce.
Publikacja obejmuje 1 269 monet emisji Władysława III Warneńczyka (1434-1444), Kazimierza IV Jagiellończyka (1447-1492) oraz Jan I Olbrachta (1492-1501). Odrębną grupę stanowią szelągi i fenigi Prus Królewskich. Są to monety bite z imieniem Kazimierza Jagiellończyka i emisje beznapisowe bite do 1501 roku i później.
Do katalogu włączone zostały także trzy denary Władysława Jagiełły (1386-1434), które winne zmieścić się w pierwszym tomie katalogu o monetach średniowiecznych w Polsce (E. Baran, Katalog monet polskich w zbiorach Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich, Tom 1: Średniowieczne monety polskie, śląskie i pomorskie, Wrocław 1998), a które rozpoznane zostały wśród ponad tysiąca monet przy okazji badań nad drugą częścią pracy. Denary Władysława Jagiełły są interesującą monetą, nie tak bardzo powszechną i często trudną do zidentyfikowania. Stąd decyzja o umieszczeniu tych monet w końcowej części katalogu.
W katalogu klasyfikacja monet, ich układ typograficzny, chronologia oparte zostały przede wszystkim na ustaleniach naukowych Stanisławy Kubiak (1926-2005), nieżyjącej już zasłużonej badaczki monet jagiellońskich. Jednak dzięki nowym odkryciom archeologicznym związanym z monetami jagiellońskimi dawne ustalenia w poważnym stopniu zostały zweryfikowane przez prof. Borysa Paszkiewicza.
We Wstępie do katalogu znajdują się informacje dotyczące historii monet jagiellońskich w schyłkowym okresie średniowiecza, oparte na archiwaliach lwowskich i wrocławskich. Wstęp do katalogu został przetłumaczony na język angielski. Katalog zawiera wykaz literatury, archiwaliów oraz skrótów.
Zasadniczy człon publikacji stanowi tabelaryczny katalog kolejnych monet, z ich opisem, danymi metrologicznymi oraz proweniencją. Należy podkreślić, że w przypadku zbiorów ossolińskich, zwracamy uwagę na te pochodzenia lwowskiego i te, które pozyskane zostały w okresie wrocławskim. Do katalogu zostały włączone monety z kolekcji znakomitych darczyńców ZNiO: Stanisława Garczyńskiego z USA i Jana Nowaka-Jeziorańskiego.
Końcowa część katalogu zawiera indeksy: osobowy i metryk znaleziskowych, konkordancję numerów inwentarza, które towarzyszą obiektom i numerów katalogu, co ułatwia dotarcie do poszukiwanej monety.
Katalog zamykają Tablice, na które składają się fotografie wszystkich obiektów objętych tą publikacją.
Sam okres późnego średniowiecza w mennictwie polskim jest specyficzny i trudny. Denarki jagiellońskie wydają się na pierwszy rzut oka identyczne, na dodatek pozbawione napisów. Mamy tutaj jednak do czynienia z wieloma typami monet z koroną na awersie, symbolem władzy i orłem polskim na rewersie, godłem Rzeczypospolitej (Władysław Warneńczyk). W przypadku emisji Kazimierza Jagiellończyka denarki nie tylko zmieniają awers i rewers, bo tutaj na pierwszy plan wysuwa się orzeł, a nie korona, a na dodatek pod koroną widnieje znak – kółko, który jeszcze do niedawna kwalifikował te monety do emisji Jana Olbrachta. Półgrosze jagiellońskie to moneta bardziej czytelna. Na awersach monet widnieje orzeł polski oraz imię władcy (MONETA KAZIMIRI) oraz korona na rewersie z napisem: REGIS POLONIE (króla Polski).
Niezwykłe ciekawe są brakteaty miejskie (fenigi brakteatowe), z herbami Torunia, Elbląga i Gdańska – jednostronne nieme monety, bez jakichkolwiek napisów. W zbiorach Ossolineum moneta ta występuje w niewielu egzemplarzach.
Szelągi Prus Królewskich, toruńskie, elbląskie czy gdańskie zaciekawią na pewno ogromną liczbą znaków w napisach legendy oraz rozpoznawalnymi herbami miast pruskich.
Takie były monety w czasach panowania Władysława Warneńczyka, Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta. Bracia Jagiellonowie bili masowo drobną monetę potrzebną na zaciąg wojsk, był to bowiem okres nieustannego wikłania się w wojny o tron czeski i koronę węgierską.
Nie znajdziemy w tym katalogu efektownych monet – talarów i dukatów. Pełnowartościowe monety w numizmatyce polskiej pojawią się dopiero za ostatnich Jagiellonów.
Z pewnością można polubić te denarki i półgrosze, bo prawdą jest, że „podobna jest moneta nasza do urodnej panny”.
Katalog monet jagiellońskich jest starannie wydany i stanowi przyjazny i uporządkowany wykaz numizmatów, przydatny w odszukiwaniu interesujących czytelnika zabytków, jednak jego lektura wymaga pewnego przygotowania numizmatycznego.
Każda publikacja zyskuje, gdy pracuje nad nią zespól ludzi, których wysiłek wieńczy dzieło. Znakomite fotografie wykonane przez Andrzeja Niedźwieckiego dodają na pewno walorów tej pracy. Bardzo dobre tłumaczenie Wstępu na język angielski autorstwa Anny Kineckiej być może przybliży monetę polską i historię zbiorów ossolińskich szerszej publiczności. Trzeba docenić także pracę Piotra Kaweckiego, który zajął się projektem typograficznym i przygotowaniem katalogu do druku. Jest autorem przejrzystej tabelki, był także bardzo pomocny przy projektowaniu niezliczonych znaczków mincerskich, niezbędnych przy tego typu pracach. Niektóre monety wymagały zabiegów konserwatorskich, znakomicie wywiązał się z tego zadania Mariusz Jaskulski. Z wyczuciem plastycznym ładnie zaprojektowała okładkę Danuta Błahut-Biegańska. Nad całością prac czuwała Stanisława Trela jako redaktorka katalogu. Merytoryczną opiekę roztoczył na tym katalogiem profesor doktor habilitowany Borys Paszkiewicz (Uniwersytet Wrocławski). W ten sposób powstał największy pod względem ilościowym katalog denarów jagiellońskich w Polsce.
